دفتر مجازي
محمد حسن محقق
معين
(مقالات)
(مقالات)
|
|
دفتر مجازي
محمد حسن محقق
معين
(مقالات) |
|
|
Thursday, May 29, 2003
مديريت جهادي(آرماني بر باد رفته،بمناسبت گراميداشت بيست وپنجمين سالروز تاسيس جهاد سازندگي در خاطرم)
مديريت جهادي محمدحسن مقني زاده شهريور1377 حماسه دوم خرداد سال 76 مرحله جديدي ازتاريخ انقلاب اسلامي رارقم زد كه مهمترين مشخصه آن مشاركت آگاهانه مردم براي انجام اصلاحات درنظام جمهوري اسلامي ايران درآستانه بيست سالگي آن بود . ازجمله اصلاحات مورد درخواست مردم ، اصلاح درنظام اداري كشوراست كه اين مولود بيست ساله هنوز موفق به انجام آن نشده است . اهميت نظام اداري ومديريتي كشور براي انجام اصلاحات درزمينه هاي ديگر نيز امري بديهي ومورد قبول همگان است . اصلاحات درهمه زمينه هاازجمله در نظام اداري كشور نيازمند برنامه والگو است . رئيس جمهورعزيزمان آقاي خاتمي دربازديدازوزارت جهادسازندگي درجمع جهادگران گفتند كه اين الگو بايد الگوئي متناسب باسلوك اجتماعي ، فرهنگي ، ديني وملي خودمان باشد . يكي ازالگوهاي مديريت مشاركتي كه بلافاصله پس ازانقلاب بانفس گرم روح خدا دركالبد انقلابي ايران اسلامي به همت جوانان ، پيران ، كودكان ، زنان ، مردان ، دختران وپسران اين مرز وبوم دميده شد . جهادسازندگي نام گرفت . رئيس جمهورمحترم درهمين بازديد برلزوم كارپژوهشي توسط بدنه علمي جهادسازندگي براي شناخت " مديريت جهادي " باهدف بهره گيري ازاين الگو دراصلا ح ساختارمديريتي كشور تأكيدات مكرري نمودند. اين مقاله به قصد مشاركت درانجام اين وظيفه كه نگارنده بيش ازده سال است آنرااحساس نموده وانجام آنرادنبال كرده واينك باتذكر آقاي خاتمي سنگيني آن برفكروذهنش بيشتر احساس ميشود نوشته شده است . كسب هرگونه شناخت علمي ازمديريت جهادي مستلزم استفاده ازروش تحقيق مناسب بااين پديده است دراين مقاله سعي در معرفي كليات اين روش داريم . اما قبل ازآن لازم است باجهادسازندگي كه محيط فعاليت " مديريت جهادي " است .وهمچنين انگيزه هاي تشكيل آن آشناشويم . گذر انقلاب اسلامي ازمرحله تخريب به مرحله سازندگي ، لزوم گسترش وتعميق فرهنگ اسلامي وانقلاب درروستاها،پاسخگوئي ورفع معضلات سياسي ، نظامي واجتماعي اوائل پيروزي انقلاب اسلامي درمناطق بحراني كشور ، ضرورت توجه جدي به خالص ترين ، توليد كننده ترين و محرومترين آحاد جامعه يعني روستائيان ، دگرگوني ارزش ها، آمادگي وجوشش عمومي مردم براي حضورومشاركت جدي در امور كشور ، عدم كفايت ادارات موجود وباقيمانده ازقبل براي فعاليت سازنده ، ضرورت دستيابي به خودكفاي وبالاخره وجود رهبري بي بديل امام خميني (ره) دررأس اموركشور انگيزه هاي تشكيل جهادسازندگي بودند . پيام امام خميني (ره) در 27 خرداد سال 1358 آغاز حركت شورا انگيز جهادسازندگي است . براي شناخت " مديريت جهادي " دقت وتعمق دراين پيام تاريخي ضرورت تام دارد . دراين پيام اصول وارزشهاي بنيادي جهادسازندگي ترسيم شده است . امام (ره) حضور ومشاركت مردم درجهاد راتضمين كننده سلامت آن ميدانند ايشان دراولين سالگرد جهادسازندگي فرموده اند : ... يكي از نهادهائي كه ازخود ملت جوشيد و متكفل آن خود ملت بود همين جهادسازندگي بود كميته ها و پاسداران و همه اينها نهادهاي تازه و جديد بدون اينكه يك سازمان دركار باشد ، خود مردم درست كردند و مادامي كه اين معني باشد كه مردم خودشان رابراي ساختن موظف بدانند آسيب نخواهند ديد ... كاري بكنيد كه اين كلمه يدالله مع الجماعه ازدستشان نرود. اگر جماعتهاباهم باشند وايده اسلامي باشد دست خدا همراه شماست . ... از پيامهاي امام (ره) و واقعيت وجودي جهادسازندگي در سالهاي اوليه متوجه ميشويم كه كارجهادسازندگي و مديريت آن پديده اي منحصر به فرد ، تاريخي وكم سابقه است . جهادسازندگي تجربه اي حاكي از دنياطلبي وآخرت جوئي همزمان است . همراهي تكنيك ومعنويت ، دين وپيشرفت است . جهادسازندگي نشان داد كه اولاً دو موضوع دنياوآخرت وتوجه به مسائل تكنيكي و سازندگي باتوجه به مسائل ديني واسلامي برخلاف نظرات مقابل آن ، قابل جمع است . ثانيا" جوانان تحصيلكرده ودانشجو، مردم عادي ، زنان ومردان ، شهري ها و روستائيان جهان سوم جرأت پرداختن به فعاليتهاي بزرگ وبعضاً بسيار تكنيكي وفني رادارند . ثالثاً سازماندهي اين فعاليتهاي مردمي به شكلي ساده امكانپذيراست. فعاليتهاي پرشتاب مردم در جهاد سازندگي ومديريت جهادي بزودي اثرات زيادي برجاي گذاشت . مشكلاتي رابرطرف كرد و نفوذ گسترده و عميقي بدست آورد . مشكلاتي ايجاد كرد وباموانعي روربرو شد . جهادگران ، سازمان هاي اداري ، سياستمداران ، روحانيان ، قانون گزاران وآحاد مردم درشرايط متغيرمحيط ودر گذرزمان واقعيت سيال جهاد سازندگي ومديريت آن راتحقق بخشيده‌اند .متأسفانه تاكنون نه تنهافعاليتهاي پژوهشي قابل توجهي ، متناسب بابزرگي موضوع " مديريت جهادي " صورت نگرفته بلكه درفعاليتهاي اندك پژوهشي انجام شده نيز شيوه " مديريت جهادي " بدرستي تبيين وفرموله نشده وپشتوانه نظري درخورنيافته است. موضوعي كه در اين مقاله قصد پرداختن به آن راداريم معرفي روش پژوهشي مناسب براي شناخت " مديريت جهادي " است . تابراساس آن بتوانيم به الگوي مديريت مشاركتي متناسب باويژگي هاي فرهنگي جمهوري اسلامي ايران دست يافته وبوسيله آن گامي درجهت اصلاح نظام اداري وساختار مديريتي كشور وبه تبع آن اصلاحات ديگر مورد درخواست مردم برداريم . نظام اداري دراصل شكلي ازدموكراسي است زيرا كارايي را بالا مي برد وقانون رابرقرارميسازد . اگربروكراسي بدرستي درجائي اجراشود تبعيض ازبين ميرود وهمه دربرابر قانون مساوي خواهند بود . بنابراين يك بروكراسي خوب نه تنها كارآمد ومؤثر است بلكه پايه واساس جامعه مدني است . بروكراسي بر سلسله مراتب ، رسميت وتخصص استواراست امادربهترين شكل آن خشك وبي روح است و توان انجام كارهاي فوق العاده راندارد . امابرخي از نظام هاي اداري ازجمله نظام اداري جامعه خودمان رانميتوان بروكراسي ناميد چون برتخصص و قانون استوار نيستند واين همان چيزي است كه ازآن بدرستي بعنوان قرطاس بازي وكاغذ بازي نام برده شده است . فساد وناكارآمدي نظام هاي اداري ازعوامل موجده انقلابهاي اخيربوده است . انقلابهاپس از پيروزي بانظامهاي اداري بجاي مانده ازرژيم پيشين باخشونت برخورد كرده وسعي در شكل دهي بروكراسي جديد نموده اند . امادر انقلاب اسلامي كه درانگيزه انقلاب و قيام وكيفيت مبارزه وپيدايش باديگر انقلابهاتفاوت داشته ازعنصرتخريب وويرانگري قبل وبعد از پيروزي درحداقل ممكن استفاده شده است . ازجمله برخورد انقلاب اسلامي بانظام اداري بجاي مانده اززژيم شاهي بدليل ماهيت غير ويرانگر انقلاب ، منجر به فروپاشي آن نشده ، بلكه به جز چند سازمان مخوف پليسي وامنيتي كه منحل شدند مابقي نظام اداري صرفاً باتغيير مديران ارشد مواجـه شدند. اما دركنار اين نظام اداري درفضاي مساعد انقلابي مجموعه هاي خودجوشي تشكيل شد كه " نهاد انقلابي " نام گرفتند . اين نهادهاهمان گروههاي مبارزاتي قبل ازانقلاب بود كه براي پيروزي وبه ثمر رساندن انقلاب تلاش كردند واينك پس از پيروزي انقلاب خواهان تداوم آن ازراه حفظ دست آورد هايش سازندگي وخدمت به مردم بودند . در نهادها روابط صميمي وانساني جاي روابط رسمي واداري راگرفت . روابطي كه از انگيزه هاي دروني انسانها سرچشمه ميگيرد . بنابراين برخلاف بروكراسي كه براساس قانون و عقلانيت شكل ميگيرد نهادهابراساس ارزش ها و تعهدات تأسيس شدند. شناخت " مديريت جهادي " مستلزم شناخت همين ارزش ها و تعهدات است . نهادها مثل هرسازمان ديگر كه براي پاسخ به نياز جامعه تشكيل مي شود بناچار تغيير مي كنند وخود رابا محيط تطبيق مي دهند اين تطبيق به دوشكل امكانپذير است : 1- تطبيق بدون قيد وشرط نهاد باشرايط محيط 2- تطبيق براساس ارزشهاي بنيادي نهاد باشرايط محيط اگريك نهاد فقط بخواهد خودش راتطبيق دهد روبه فناست. نهاد بايد بتواند محيط رادستكاري ودرآن تغيير ايجاد كند كه اين يك رفتارفعال براي نهاد محسوب ميشود . بنابراين ممكن است نام يك سازمان نهادانقلابي باشد ولي بدليل ازدست دادن ارزش هاي بنيادي اش ازنهاد فقط نام آن برايش باقيمانده باشد . تجربه جهاد سازندگي ومديريت جهادي، رسيدن به سازندگي همزمان معنوي ومادي باانگيزه الهي ازطريق وسايل خاص است ممكن است سازندگي وپيشرفت باانگيزه مادي و بااستفاده ازوسايل ديگري حتي بنحو بالاتر تحقق يابد. بنابراين نمي توان " مديريت جهادي " راصرفاً ازراه معرفي نتايج وعملكرد فعاليت ها وكارآئي تبيين نمود. بلكه براي تبيين " مديريت جهادي " بايد درباره انگيزه ها ووسايل رسيدن به اهداف تحقيق كرد. بايدارزشهاي بنيادي نهاد جهاد سازندگي را شناخت . اين ارزشها ازمفهوم " جهاد " وبطوركلي ازدين اسلام نشأت گرفته است. ماكس وبر دانشمند آلماني درپي فهم تأثير نظام ارزشي فكري مذهب پروتستان ازدين مسيحيت بررفتارهاي اخلاقي، اقتصادي، سياسي پروتستانها، كتاب معتبر اخلاق پروتستان وروح سرمايه داري رانوشته است. اهميت كار ماكس وبر درروش تحليل نظامهاي كنش اجتماعي است كه دردرون آن ارزشها وباورها ونيز نيروهاي اقتصادي بركنش ها تأثير مي گذارند. ماكس وبر يك نظام يكطرفه تأثير ذهن برعين و ياعين برذهن راارائه نكرده است بلكه باتبيين دوطرفه، ديدگاهي جامع ارائه داده است. دريك كلام ماكس وبر به اين نتيجه رسيده است كه ارزش هاي فرهنگي واعتقادات مي تواند جهت گيري روانشناختي كنشگران را تغيير داده والگوهاي كنش اجتماعي جديدي رابسازد. روش تحقيقي كه ماكس وبربراي تبيين ارتباط نظام ارزشي فكري پروتستان بانظام سرمايه داري جديد به عنوان يك پديده منحصر به فرد بكار برد را مي توان " روش تحقيق در شباهتهاي ساختاري " ناميد. دراين روش پژوهشگري كه قصد تبيين پديده منحصر به فرد رادارد به آشكاركردن رابطه منطقي ميان نظام ارزشي و پديده‌اي كه مي خواهد تبيين كند مي پردازد. في المثل براي تبيين پديده منحصربه فرد " مديريت جهادي " بايستي بتوانيم رابطه اين پديده رابا مفهوم " جهاد " كه يك نظام ارزشي است بطورمنطقي روشن كنيم . ريمون بودون مؤلف كتاب روش هاي جامعه شناسي در توضيح " روش تحقيق درشباهتهاي ساختاري " بااشاره به اينكه موضوعي كه ماكس وبر مطرح مي كند يك رويداد تاريخي منحصربه فرد است ودرهيچ جامعه و درهيچ زمان ديگر رشد سرمايه داري غربي ديده نشده است، براين نكته تأكيد دارد كه ماكس وبر مي خواهد بداند كه چرا رفتارهاي تاريخي بي سابقه‌اي كه مشخصه كارفرماي سرمايه داراست امكان رشد يافته است ؟ " بودون " پاسخ " وبر " به اين سئوال رااين چنين بيان كرده است : " نظام هدف و وسيله‌اي كه كارفرماي سرمايه داري بر مي گزيند شبيه نظام هدف و وسيله‌اي است كه مذهب پروتستان و مخصوصاً كالوينيسم به انسان القاء مي كند. « وبر » سعي نمي كند كه مجموع علتهايي را كه ممكن است درتبيين پيدايش سرمايه داري به كارآيند روشن كند. بلكه بيشتر همّ خود راصرف اثبات خويشاوندي ساختاري ميان يك نظام رفتاري بيسابقه ازلحاظ تاريخي يعني رفتار كارفرماي غربي ويك نظام بازهم بيسابقه هدف ووسيله عرضه شده توسط كالوينيسم مي كند . " روش ماكس وبر هنگام تحليل پديده هاي اجتماعي پيچيده‌اي نظيراين دو پديده داراي دومرحله اصلي است : مرحله اول : ساختن انواع آرماني * مرحله دوم : جستجوي روابط منطقي ساختاري ميان اين انواع نمونة آرماني سرمايه داري جديد رابراي مثال باصفات : انباشت سرمايه، محاسبه عقلاني و گردش ثروتها مورد توجه قرار مي دهد. البته اين نوع آرماني بابذل توجه خاص به برخي ازصفات پديده مورد بررسي و ناديده گرفتن برخي صفات ديگر بدست آمده است اما بهرحال اصالت سرمايه داري صنعتي رانسبت به سرمايه داري رباخواران ياتدارك كنندگان جنگ كه درهمه جامعه ها سابقه داشته است را آشكار مي كند . حال به توضيح نحوه استفاده ازاين روش درتبيين " مديريت جهادي " مي پردازيم. بااستفاده ازروش " شباهتهاي ساختاري " مي توانيم " مديريت جهادي " رانيز كه پديده منحصربه فردي است بشناسيم. براي تحصيل اين شناخت ابتدا بايستي انواع آرماني " جهاد " و " مديريت جهادي " رابسازيم ونسبت هاي منطقي وشباهتهاي ساختاري بين اين دونوع رااثبات كنيم. همچنين ازآنجا كه مديريت نهاد جهاد سازندگي درگذر زمان ودر تعامل بامحيط تغييركرده است مي توانيم بامقايسه شباهتهاي ساختاري نوع آرماني " مديريت جهادي " ونوع آرماني " مديريت نهاد ويا وزارت جهاد سازندگي " در چند مقطع زماني ، درمورد وجود ياعدم وجود نسبت منطقي ميان دونوع آرماني اخيرقضاوت كنيم. دراين رهگذر است كه ميتوانيم الگو وشيوه مديريت مشاركتي متناسب با ويژگي هاي فرهنگي جمهوري اسلامي ايران راارائه دهيم. براي ساختن نوع آرماني " جهاد " بايستي به متون ديني وعالمان آن حوزه و همچنين تجربيات بشر تحت اين نام مراجعه كرد. جهاد به معني كوشش الهي قدمتي به اندازه قدمت بشريت دارد. جهاد تلاشي اعتقادي، خود آگاهانه، همه جانبه، همگاني وهميشگي است. جهاد درسطح خرد مبارزه بانفس و درسطح كلان پيكاري اجتماعي براي محو ظلم، فقر و بي عدالتي است. جهاد در هردو سطح ازانگيزه هاي دروني افراد سرچشمه گرفته وبدون آن جامعه كامل نيست جهاد حاوي دومفهوم، يكي سلبي وديگري ايجابي است. وجه سلبي آن ازبين بردن ظلم چه برنفس وچه برجامعه ووجه ايجابي آن سازندگي نفس وياسازندگي جامعه است. نكاتي كه درمورد نوع آرماني " جهاد " توضيح داده شد مواردي ابتدائي است و براي ساختن نوع آرماني " جهاد " بايستي كاربيشتر پژوهشي انجام شود. تجربه عضويت در جهاد سازندگي تقريباً ازابتداي تشكيل آن تاكنون، مطالعه ودقت درپژوهشهايي كه دراين حوزه صورت گرفته ودر دسترس بوده وهمچنين تحليل محتواي اسناد وسخنان به جاي مانده از بنيانگزاران جهاد سازندگي امكان پيشنهاد مؤلفه هايي براي ساختن نوع آرماني " مديريت جهادي " رابه نگارنده مي دهد. مؤلفه هاي مديريت جهادي به شرح زير است : 1 - وجود انگيزه خدائي درفعاليت مادي، تبليغ اسلام وانقلاب 2 - خود باوري، اعتماد به نفس، جرئت دركار، نوآوري، خطرپذيري، پويائي وخلاقيت 3 - اعتقاد به استقلال ولزوم خود كفائي 4 - علاقه به كار ايثارگرانه براي محرومين 5 - احساس تعهد ومسئوليت شديد دررسيدن به هدف وسرعت دركار 6 - صراحت لهجه، آزادگي و پالش گرايي 7 - توان كاردسته جمعي، مشاركتي، شورائي واعتقاد به عدم تمركز درتصميم گيري هاي كلان 8 - همدلي بامردم وتوان جلب مشاركت آنان واهميت دادن به آن 9 - وجود همّيت سازماني قوي وعلاقه به جهاد سازندگي 10 - برقراري روابط عاطفي و غيررسمي درانجام فعاليت هاي رسمي 11 - قناعت، ساده زيستي شخصي وسازماني ، صرفه جوئي، امانتداري و درنظر گرفتن منافع عمومي 12 - سادگي سازماني، اعتماد به همكاران و مساعد نمودن محيط سازمان براي رشد اعضاء 13 - نشاط و سرزندگي دركار، وجود روحيه جواني 14 - داوطلبانه بودن فعاليت وهمكاري بهيمن ترتيب مي توان مؤلفه هاي نوع آرماني " مديريت نهاد ياوزارت جهاد سازندگي " رادر مقاطع بعدي با درنظر گرفتن تطبيق هائي كه نهاد جهاد سازندگي در بامحيط درخود بوجود آورد، معرفي كرد. قضاوت درمورد اينكه آيانسبت منطقي بين " مديريت جهادي " و " مديريت نهاد ياوزارت جهاد سازندگي " وجود دارد ياندارد، بدون انجام پژوهش ميسر نيست. درهرصورت چنين پژوهشي : اولاً مي تواند به شناخت يك پديده منحصر به فرد انقلاب اسلامي وثبت وضبط تجربه جهاد سازندگي بصورت علمي منجر شود كه به خودي خود از ضرورت واهميت به سزاي تاريخي برخوردار است. ثانياً مي تواند منجربه ارائه الگوي متناسب مديريت مشاركتي در جمهوري اسلامي منجر شده وضمن اصلاح مديريت در جهاد سازندگي را براي اصلاح ساختار مديريتي كشور كه مردم دردوم خرداد 1376 طلب كرده‌اند ارائه دهد. اين همان است كه رياست محترم جمهوري در بازديد از جهاد سازندگي ازبدنه علمي ـ پژوهشي جهاد سازندگي طلب انجام آن را نمودند. اين مقاله به اميد ارائه پيشنهادي علمي وعملي براي انجام اين رسالت اخيرنوشته شد واميد است كه مفيد فايده واقع شود. ازخوانندگان علاقه مند تقاضا دارم هرگونه نظرات اصلاحي و تكميلي درانتخاب روش مناسب براي پژوهش درباب موضوع مطرح شده دارند رابه اطلاع نگارنده برسانند . تذكر: اين مقاله به اولين جشنواره شهيد رجائي كه تحت عنوان همايش مشاركت كاركنان ونقش آن در پيشرفت امور سازماني در شهريور ماه 1377 برگزار شد؛تقديم شده است.خلاصه اين مقاله در خلاصه مقالات همايش چاپ شده است.سازمان امور اداري واستخدامي كشور برگزار كننده همايش بوده است. محمد حسن محقق معين 26 خرداد 1382 |
|
| |
|
|||||
|
 |
||||||||
|
|||||||||